Erland Kiøsterud - Vårt Land anmelder "Henders verk"

"Henders Verk"
anmeldt av Knut Ødegård
3.8.2015

IDÉROMAN: Eit unikt språkverk med djupboring inn i ein vesteuropeisk sivilisasjon der dei gamle verdiane er oppløyste.

Alt i opninga av Erland Kiøsteruds nye roman, Henders verk, møter vi "stillheten" som ein gåtefull tilstand, eit fenomen eller kraft - eller er det fråver? Boka byrjar slik:

«Stillheten har rørt ved meg igjen. Jeg vet ikke hva jeg skal tro, hvordan jeg skal forstå det.Først bare et lite blaff, et streif. Og så kom den langsomt tilbake med økende styrke.»

Stundom openberrar denne "stillheten" seg som ei kraft til mystisk oppheving av skiljet mellom menneskets indre og dei ytre omgjevnadene.

Flyktningar i pensjonatet Ramma kring hendingane er eit pensjonat ved Oslofjorden. Teksten skal vera dagboknotat, og han som skriv, eg-personen Christian, er pensjonateigaren. Det er eit forgjelda og nedslite pensjonat, mest utan betalande gjester. Dei som held til i huset, er eg-personen og kona hans og ein underleg samansatt samling menneske med sine forhutla liv som flyktningar frå katastrofar fleire stader i verda.

Familiehistorie Medan tidsromet for den ytre handlinga er berre nokre månader, ein haust og ein vinter, er dagboksnotata tilbakeskodande slik at vi samstundes med det stutte tidsplanet for dagbokføring også får del i ei lengre familiehistorie, fylt av heftig lidenskap, "fri" seksualutfalding og dramatikk. Kjærleikssogene er innfløkte, som òg relasjonanne mellom heil- og halvsysken er det. Fedrene er uklåre figurar, dei er forlengst borte, medan mora, som dreiv pensjonatet før eg-personen, vert teikna med frodigare penn. Som pensjonatvertinne slepp ho visse losjerande inn på soverommet sitt, utan at det ser ut til å forstyrra nokon i særleg grad.

Der er eit miljø som kan minna både om gamle tiders bohemliv og om sekstitalets hippiemiljø, båe med oppløysing av dei borgarlege ideala som dei fleste hadde bakgrunn i, men utan noko nytt å gripa fatt i når dei gamle posisjonane er forlatte.

Heimlause Kiøsterud skriv i eit rikt poetisk prosaspråk, lange passasjar er poetiske perler. Han balanserer fint mellom det biletrike lyriske språket og det meir sakleg konstaterande om dagens hendingar i knappare dagbokform.

Pensjonatet og tilveret der har ei stemning av katastrofe over seg. Det er menneske på flukt som søkjer tilflukt der, som i ei Noas ark, og det er dei vonlause - ser det ut til - freistnadene på å finna form og meining, ja forståing av kva for krefter som herjer med oss og i oss, som vert illustrerte gjennom lagnadene åt sysken og halvsysken. Ein sentral person er broren Caro, biletkunstnaren som i sin desperasjon over å ha erkjent at han er heimlaus av di venleiken har forlate verda, sjølv gjer seg til kunsten i ei sjølvdestruktiv framsyning. Ein annan er halvbroren Karl som på eit vis er i naturens vald («Naturen har alltid lekt med meg, det har jeg akseptert») men samstundes heimlaus, han òg. Ein tredje sentral person er ei slags "syster", Hedda, som Karl forgrip seg på då ho er 15 år, og som vert den sosialt vellykka av dei, som profilert hjernekirurg og fjernsynssynsar, ei som "må redde alle" - men også ho vert truga av "stillheten" og heimløysa.

Idéroman og djupboring Eg nemnde Kiøsteruds poetiske språk, som er meisterleg. Men like mykje som ein poetisk roman, er dette ein idérom og ei djupboring i ein sivilisasjon der dei gamle verdiane ikkje vert opplevde som meiningfyulle lenger. Det er eit sivilisasjonsbilete, kanskje ein slags diagnose på eit (Vest-)Europa der verdiane og kristentrua er i full oppløysing og ingen forklaringar ser ut til å kunne erstatta dei gamle.

Erland Kiøsterud liknar ikkje på nokon annan norsk forfattar, han er djupt original, si eiga øy i det litterære Noreg. Derimot tenkjer eg stundom på franske eksistensfilosofisk orienterte forfattarar under lesinga, ikkje minst på Albert Camus som jo balanserte mellom diktekunst, filosofi og sivilisasjonskritikk i mange av bøkene sine.

Hvor går vi? «Vi er blitt så gjennomsiktige, så nakne,» heter det: «På en måte befinner vi oss i en slags ytterste nød. Når de gamle fortellingene ikke lenger sier oss noe, ikke kan hjelpe oss, ikke rommer oss: Hvem, hva taler i oss da? De der inne bryr seg jo ikke, de er bare opptatt av å kare til seg. Hvilken verden er det som fremtrer, om det er en verden ... når vi nå slipper taket i den vi har ... Hva er det da som skjer? Hvor går vi egentlig?»

Og det er dette som er den djupe botn i romanen. Som i Bergmans store film Tystnaden, er det freistnader på orientering i ei verd der Gud er stum, der ikkje noko er klippefast til å forstå sine liv, val og gjerningar ut frå: Kva skal ein tru når Gud er død for det vesteuropeiske mennesket? Kva då med livsmeining og kva kan då vera forbode når alt i prinsippet er like gyldig eller: likegyldig.

Slik held denne romanen fram med å arbeida i meg, lenge etter lesinga. Eg tenkjer at det er år og dag sidan eg har lese eit så viktig norsk skriftstykke som dette.

Tilbake til 1. side